Znamiona barwnikowe – rodzaje, diagnostyka i ryzyko transformacji nowotworowej

Znamiona barwnikowe to skupiska melanocytów, czyli komórek produkujących melaninę – barwnik odpowiadający za kolor skóry. Występują u większości populacji i mogą być wrodzone lub nabyte. Choć w większości przypadków są łagodne, niektóre z nich niosą ryzyko przekształcenia w czerniaka złośliwego, dlatego ich regularna ocena dermatologiczna jest kluczowa dla profilaktyki nowotworów skóry. Dowiedz się więcej i reaguj odpowiednio wcześnie.

• Znamiona barwnikowe są efektem proliferacji melanocytów w naskórku lub skórze właściwej
• Największe ryzyko transformacji nowotworowej dotyczy znamion atypowych (dysplastycznych)
• Ekspozycja na promieniowanie UV i czynniki genetyczne zwiększają liczbę znamion
• Diagnostyka opiera się na dermatoskopii i badaniu histopatologicznym po wycięciu zmiany
• Profilaktyka obejmuje ochronę przeciwsłoneczną i regularne kontrole dermatologiczne

Zobacz też: Wczesne objawy raka skóry. Jak je rozpoznać i jak postępować dalej?

Jak powstają znamiona barwnikowe i jaka jest ich budowa?

Znamiona barwnikowe powstają w wyniku nagromadzenia melanocytów w określonym miejscu naskórka lub skóry właściwej. Melanocyty produkują melaninę, która nadaje znamionom charakterystyczne zabarwienie – od jasnobrązowego po czarny. W większości przypadków mają charakter łagodny, jednak niektóre typy, szczególnie znamiona atypowe, mogą ulegać transformacji nowotworowej.

Pod względem histologicznym wyróżnia się znamiona zlokalizowane w naskórku, w skórze właściwej lub na granicy obu warstw. Czynniki genetyczne, hormonalne i środowiskowe (zwłaszcza promieniowanie UV) wpływają na ich powstawanie i ewolucję. W okresie dojrzewania i ciąży często obserwuje się ich wzrost i ciemnienie.

Jakie są rodzaje znamion barwnikowych?

Znamiona dzieli się ze względu na czas pojawienia się, wygląd kliniczny i potencjał transformacji nowotworowej.

Najczęstsze typy znamion:

• Znamiona wrodzone – obecne od urodzenia; duże lub olbrzymie mogą wiązać się z większym ryzykiem rozwoju czerniaka
• Znamiona nabyte (zwykłe) – pojawiają się w dzieciństwie i młodości, najczęściej mają charakter łagodny
• Znamiona atypowe (dysplastyczne) – nieregularne, asymetryczne, o zróżnicowanym kolorze; mogą występować w przebiegu zespołu znamion dysplastycznych, który zwiększa ryzyko czerniaka

Wyróżnia się również kilka szczególnych postaci klinicznych:

• Znamię Spitz – najczęściej u dzieci, może przypominać czerniaka, ale zwykle jest łagodne
• Znamię Suttona (halo nevus) – charakteryzuje się odbarwieniem wokół znamienia na skutek reakcji immunologicznej
• Znamię Beckera – pojawia się w okresie dojrzewania, często towarzyszy mu nadmierne owłosienie
• Znamię błękitne – niebieskawe zabarwienie wynika z głębokiego położenia melanocytów w skórze właściwej
• Znamię Clarka – typowe znamię łączące, lokalizujące się na granicy naskórka i skóry właściwej

W badaniu Kamińskiej-Winciorek i Śpiewaka („Dermatologia Kliniczna”, 2023) podkreślono, że znamiona atypowe występują nawet u 15% populacji, a u pacjentów z rodzinnym występowaniem czerniaka ryzyko transformacji wzrasta 10–20-krotnie.

Jak dermatolog diagnozuje znamiona barwnikowe?

Podstawowym narzędziem oceny jest dermatoskopia (dermatoskopia) – nieinwazyjne badanie skóry za pomocą dermatoskopu, czyli mikroskopu powierzchniowego umożliwiającego powiększenie obrazu zmiany nawet 100-krotnie.

Dermatolog ocenia symetrię, kolor, strukturę powierzchni oraz granice znamienia. W przypadku niepokojących cech, takich jak nieregularny kształt, różnorodność barw, świąd skóry, tkliwość skóry czy krwawienie, wskazane jest chirurgiczne usunięcie znamienia z marginesem zdrowej skóry. Następnie przeprowadza się badanie histopatologiczne w celu oceny charakteru komórek.

W przypadku osób z licznymi znamionami zaleca się prowadzenie dokumentacji fotograficznej i okresową kontrolę dermatoskopową, co pozwala porównać ewentualne zmiany w czasie.

Objawy wymagające konsultacji dermatologicznej:

• Asymetria lub nieregularne brzegi znamienia
• Zmienność koloru (brąz, czerń, czerwień)
• Świąd, tkliwość, krwawienie
• Powiększanie się lub zanik znamienia
• Nowe zmiany po 30. roku życia

Jak usuwa się znamiona barwnikowe i jak dbać o skórę po zabiegu?

Usuwanie znamion wykonuje się w celach diagnostycznych lub estetycznych. Najczęściej stosowaną metodą jest chirurgiczne wycięcie w znieczuleniu miejscowym (znieczulenie nasiękowe). Rana zabezpieczana jest Steri Stripem, a blizna po zagojeniu może być pielęgnowana żelem silikonowym, który zmniejsza ryzyko powstania bliznowca.

W wybranych przypadkach dermatolog może zastosować alternatywne metody, takie jak laseroterapia, krioterapia lub elektrokoagulacja, jednak tylko w przypadku zmian o niskim ryzyku nowotworowym i po uprzedniej konsultacji.

Po zabiegu należy chronić miejsce po usunięciu przed promieniowaniem słonecznym, stosując filtry UVA/UVB oraz unikać mechanicznego drażnienia skóry.

Jak zapobiegać powstawaniu nowych znamion i chronić skórę?

Prewencja polega na ograniczaniu ekspozycji na promieniowanie UV poprzez unikanie słońca w godzinach największego nasłonecznienia, stosowanie kremów z filtrem o wysokim SPF oraz noszenie ubrań ochronnych. Osoby z licznymi znamionami lub obciążonym wywiadem rodzinnym powinny pozostawać pod stałą opieką dermatologa.

Badania Mackiewicz-Wysockiej i Mańko (Politechnika Lubelska, 2022) wskazują, że regularne stosowanie filtrów przeciwsłonecznych może obniżyć ryzyko pojawienia się nowych znamion nabytych nawet o 40%, zwłaszcza u osób młodych i dzieci.

Sekcja pytań i odpowiedzi

Czy każde znamię trzeba usuwać?
Nie. Większość znamion jest łagodna i nie wymaga usunięcia. Zabieg wskazany jest tylko w przypadku podejrzenia czerniaka lub ze względów estetycznych.

Jak często należy kontrolować znamiona?
Osoby z licznymi zmianami powinny wykonywać kontrolę dermatoskopową co 6–12 miesięcy, a samodzielną ocenę skóry – raz w miesiącu.

Czy można usuwać znamiona laserem?
Tak, ale tylko łagodne i pewne klinicznie zmiany. Zmiany o niejasnym charakterze należy zawsze usunąć chirurgicznie i zbadać histopatologicznie.

Czy znamiona mogą się pojawiać po 40. roku życia?
Tak, choć rzadziej. Każda nowa zmiana u dorosłego wymaga oceny dermatologa, aby wykluczyć czerniaka.

Czy dzieci mogą mieć znamiona atypowe?
Tak, jednak większość znamion u dzieci to zmiany łagodne, np. znamię Spitz. W razie wątpliwości konieczna jest konsultacja specjalistyczna.

Źródła:

1. Kamińska-Winciorek G., Śpiewak R., Znamiona barwnikowe i ich związek z czerniakiem – aktualne wytyczne diagnostyczne, „Przegląd Dermatologiczny”, 2023.
2. Mackiewicz-Wysocka M., Mańko M., Wpływ promieniowania UV na powstawanie znamion barwnikowych, Politechnika Lubelska, 2022.
3. Znamiona barwnikowe i czerniak – algorytmy postępowania, „Medycyna Praktyczna”, Kraków, 2023.
4. Ferris L.K. et al., Dermoscopic features of benign and atypical nevi, JAMA Dermatology, 2022.
5. Dalle S., Nevogenesis and melanoma risk: molecular and clinical insights, Nature Reviews Dermatology, 2023.